Terapeuci często spotykają się z zaburzeniami lękowymi występującymi u dzieci i młodzieży. Jak rozpoznać czy nasze dziecko przeżywa naturalny lęk, czy to już zaburzenie? Kiedy i jak powinniśmy zacząć działać?

Czym są zaburzenia lękowe u dzieci i młodzieży

Każdy z nas, częściej lub rzadziej, przeżywa lęk. Jest to emocja powszechnie znana, naturalny stan ostrzegający nas przed niebezpieczeństwem oraz mobilizujący do poradzenia sobie z daną sytuacją. Ten lęk pełni funkcje przystosowawcze, pozwalając na jak najlepszą adaptację do możliwych zagrożeń. Występuje także powszechnie u dzieci – w toku rozwoju dziecko doświadcza różnych rodzajów lęków, które są charakterystyczne dla danego wieku (np. lęk przed obcymi, przed ciemnością).

Z zaburzeniem lękowym u dzieci możemy mieć do czynienia, gdy lęk nie zaniknie wraz z upływem czasu i zacznie mieć nadmierny wpływ na codzienne funkcjonowanie dziecka. Warto obserwować swoje dziecko, by jak najszybciej zauważyć sygnały mogące świadczyć o tym, że nie radzi sobie ze swoim lękiem. Do sygnałów tych mogą należeć:

● objawy somatyczne: częste bóle brzucha/głowy, biegunka, wymioty, przyspieszenie oddechu, pocenie się, uczucie duszności;
● zmiany w sferze poznawczej: trudność w koncentracji, luki w pamięci, chaotyczne myśli;
● zmiany w sferze emocji: nerwowość, rozdrażnienie, agresja, krzyk, płacz, zamartwianie się;
● zmiany w sferze behawioralnej: drżenie, wycofywanie się z aktywności, trudności ze snem, czynności nawykowe np. obgryzanie paznokci.

Można wyróżnić kilka rodzajów najczęściej występujących zaburzeń lękowych u dzieci i młodzieży. Wśród nich są:

● Lęk separacyjny – nadmierny lęk przed rozdzieleniem z opiekunem. Dziecko może też zamartwiać się, że komuś bliskiemu stanie się coś złego lub umrze podczas rozłąki. Nie chce ono wychodzić z domu bez rodzica, na próby separacji reaguje płaczem, oporem, często zgłasza dolegliwości somatyczne (ból brzucha, głowy). Lęk separacyjny jest prawidłowym zjawiskiem u dziecka do 3-go roku życia, później powinien stopniowo zanikać do, maksymalnie, 5-go roku życia.

● Lęk uogólniony – nadmierne zamartwianie się dziecka wraz z stale towarzyszącym lękiem nie mającym konkretnej przyczyny. Dziecko wyobraża sobie tylko negatywne scenariusze czekających go sytuacji, nie uspokaja się słysząc słowa pociechy. Dodatkowo, obserwuje się u niego trudności z koncentracją, problemy ze snem oraz zwiększone napięcie mięśniowe.

● Lęk społeczny – dziecko unika osób nieznajomych, a w ich obecności odczuwa nasilony lęk. W sytuacjach społecznych jest ono bardzo skupione na sobie – zamartwia się jak spostrzegają go inni, obawia się ośmieszenia. Podczas rozmów jest bierny, nie utrzymuje kontaktu wzrokowego, często się czerwieni i poci. Nieleczony lęk społeczny może doprowadzić do sytuacji, że dziecko całkowicie wycofa się z życia szkolnego
i rówieśniczego. Lęk przed osobami obcymi jest naturalnym dla dziecka do 3-go roku życia.

● Fobie specyficzne – lęk przed określonymi obiektami, np. zwierzę, ciemność, wysokość, jazda pociągiem, latanie samolotem, zastrzyki i wiele innych. W obecności tych obiektów lub tylko wyobrażając sobie kontakt z nimi dziecko przeżywa irracjonalny i nadmierny strach. Może reagować płaczem, krzykiem lub zamieraniem w bezruchu. Aby zdiagnozować fobię specyficzną, lęk musi utrzymywać się stale przez okres minimum 6 miesięcy (nie mija on tak jak lęki rozwojowe).

● Zespół stresu pourazowego – jest następstwem zagrażającego, przerażającego wydarzenia, w którym uczestniczyło dziecko, dziecko było świadkiem lub dotknęło osobę bliską. Charakteryzuje się nawracającymi wspomnieniami i przerażającymi myślami.

Przyczyny powstawania zaburzeń lękowych

U podłoża zaburzeń lękowych leżą czynniki genetyczne (występowanie zaburzeń w poprzednich pokoleniach), czynniki biologiczne (np. nieprawidłowa budowa mózgu, zaburzona równowaga neuroprzekaźników), a także towarzyszące im, czynniki środowiskowe.

Do czynników środowiskowych należą między innymi zaburzone relacje w rodzinie. Dziecko może odczuwać lęk przed brakiem akceptacji i odrzuceniem, gdy opiekunowie nadmiernie krytykują dziecko, nie chwalą go, stosują przemoc i nie dostarczają wsparcia w trudnych sytuacjach lub są nadopiekuńczy oraz nadmiernie kontrolujący. Lękotwórcze może być straszenie dziecka, które dodatkowo nie buduje autorytetu rodziców i nie uczy dziecka konstruktywnych reakcji. Powodem wystąpienia silnego lęku może być też rozłąka z rodzicem, naturalne zmiany w życiu dziecka (pójście do szkoły, pobyt w szpitalu, przeprowadzka), przemoc ze strony rówieśników lub straszne bajki i filmy.

Leczenie zaburzeń lękowych

Według badań najskuteczniejszą metodą leczenia zaburzeń lękowych u dzieci i nastolatków jest psychoterapia, która obejmuje psychoedukację dziecka i rodziców oraz indywidualną pracę z dzieckiem. Podczas pracy z dzieckiem terapeuta udziela mu wsparcia, a także uczy oswoić i przezwyciężyć lęk. Dodatkowo dziecko uczy się rozpoznawać myśli wywołujące jego lękową postawę i pracuje nad ich zmianą. Często także uczy się dziecka metod relaksacyjnych i technik oddychania, aby potrafiło ono poradzić sobie z napadami paniki.

W proces leczenia można także zaangażować wszystkich członków rodziny poprzez terapię rodzinną, która pozwala dostrzec lękowe wzorce myślenia u pozostałych osób z rodziny oraz podjęcie próby ich zmiany.

W niektórych przypadkach (gdy lęk jest zbyt silny by rozpocząć terapię lub mimo działań psychoterapeutycznych dziecko wciąż ma problemy z codziennym funkcjonowaniem) korzysta się z farmakoterapii dopasowanej przez lekarza.

psycholog, psychoterapeuta, Małgorzata Opiła