Nie mamy już wątpliwości co do tego, że pandemia koronawirusa po raz kolejny znacząco wpłynie na codzienne życie. Jest to trudny okres dla wszystkich niezależnie od wieku, tak samo dla dzieci i młodzieży. Niektóre z nich będą reagowały na sytuację natychmiast, silnie przeżywając wydarzenia na bieżąco, podczas gdy inne będą później doświadczały i sygnalizowały trudności.

Dzieci w pandemii

To, jak reaguje dziecko lub młoda osoba, będzie się różniło w zależności od wieku, sposobu w jaki otrzymuje i rozumie informacje, umiejętności komunikacji, wcześniejszych doświadczeń oraz tego, jak na co dzień radzi sobie ze stresem. Trudności w przeżywaniu obecnej sytuacji będą oznaczać zarówno bezpośrednie martwienie się o zdrowie swoje czy zdrowie rodziny i przyjaciół. Mogą także pojawi się stany uogólnionego uczucia strachu, unikanie, problemy ze snem czy objawy fizyczne – ból brzucha, głowy czy problemy żołądkowe. W tym czasie, na nas dorosłych spoczywa wyjątkowe i jednocześnie trudne zadanie wspierania i dbania o zdrowie psychiczne naszych rodzin. Jest wiele rzeczy, które możesz zrobić samodzielnie i o tym jest ten artykuł. Pamiętaj jednak, by śmiało sięgać po pomoc z zewnątrz jeśli tego potrzebujesz, na przykład u psychologa lub psychoterapeuty.

Nawet jeśli COVID-19 jest łagodny dla większości dzieci, nie jest niestety łaskawy dla ich psychiki. Nikt z nas nie jest odporny na stres związany z pandemią, przyzwyczajony do izolacji czy ograniczeń. Dzieci, niestety, są szczególnie zagrożone. Żyjąc w świecie, który i tak jest poza ich kontrolą, mogą doznać wyjątkowo silnego wstrząsu gdy zwyczaje, przyzwyczajenia i rytuały nadające ich życiu porządek, takie jak chodzenie do szkoły, zajęcia dodatkowe, regularne kontakty z dalszą rodziną, zostaną zdezorganizowane i rozpadną się na kawałki.

Reakcje dzieci na stres ze względu na wiek

Mimo iż dzieci i nastolatki różnią się od siebie indywidualnie, całe grupy wiekowe będą reagować na kryzysowe sytuacje, takie jak pandemia COVID-19, w pewne typowe dla swojego wieku sposoby. Reakcje te, choć zwykle z czasem słabną, mogą też powracać jeśli dzieci zobaczą, usłyszą o trudnościach, a szczególnie jeśli będą musiały tak jak teraz – mierzyć się z nimi ponownie. Tym co będzie dla nich pomocne, to próba zrozumienia ich emocji, uczuć, obaw i wspierające reakcje dorosłych na objawy niepokoju i poczucia zagrożenia.

Reakcje na stres u dzieci do 2 roku życia

Niemowlęta odczuwają otaczające je napięcie, w wyniku czego same mogą stać się bardziej zestresowane. Może to objawiać się większą marudnością, płaczliwością, nasiloną potrzebą zwrócenia na siebie uwagi. Maluch będzie w takiej sytuacji domagać się częstszego przytulania czy noszenia na rękach. Dla takich maluchów, kluczowa jest bliskość i równowaga emocjonalna opiekunów.

Dzieci od 3 do 6 lat

U dzieci będących w wieku przedszkolnym i żłobkowym, stan napięcia może spowodować tzw. regresję czyli “cofnięcie się” do zachowań, z których już wyrosły. Mogą pojawić się na przykład problemy z korzystaniem z toalety, moczenie nocne lub lęk separacyjny czyli strach przed oddzieleniem się od rodziców lub opiekunów. Charakterystyczne jest również pojawianie się napadów złości lub trudności ze snem. Wszystkie te zachowania należy rozumieć jako próby dziecka radzenia sobie ze zbyt trudnymi emocjami.

Najważniejsze jest, aby dziecka za takie sytuacje nie karać ani nie zawstydzać!

Jest to sygnał dla nas, dorosłych, że dziecko jest bezradne wobec odczuwanych przez nie uczuć. Naszym zadaniem będzie pomoc maluchowi w przetrwaniu trudnych chwil w bezpiecznych i akceptujących warunkach.

Dzieci w wieku szkolnym – od 7 do 10 lat

Starsze dzieci, bardziej świadome swoich uczuć i na wyższym poziomie komunikacji, prawdopodobnie będą lepiej i bardziej wprost komunikować emocje takie jak smutek, złość czy strach. Rówieśnicy w szkole mogą podawać sobie nieprawdziwe informacje, które tylko spotęgują stres. Nauczyciele, rodzice i opiekunowie powinni kontrolować i korygować odbierane przez dziecko wiadomości na temat pandemii. Ważne aby pamiętać o tym, iż lęk budzą przede wszystkim sytuacje niezrozumiałe. Starsze dzieci mogą zatem koncentrować się na szczegółach sytuacji
i chcieć o nich rozmawiać przez większość czasu. Mogą jednak pojawić się reakcje odwrotne – zupełne wycofanie się i niechęć do rozmów. W chwilach stresu i napięcia, u dzieci szkolnych często występują także poważne problemy z koncentracją i pamięcią.

Nastolatki i młodzi dorośli, a stres

Nastolatki i młodzież często reagują na stres i trudne sytuacje odgrywając pewne role. Role te mogą przyjmować na przykład formę lekkomyślnych i niebezpiecznych zachowań takich jak brawurowa jazda autem, używanie alkoholu, narkotyków czy pojawienie się zachowań agresywnych. Jeszcze inni mogą stać się nadmiernie opiekuńczy wobec bliskich, a część będzie obawiała się wychodzenia z domu i ograniczy kontakty, nawet te zdalne, ze swoimi przyjaciółmi. Przytłoczeni intensywnymi emocjami nastolatki, będą miały trudność aby o nich mówić wprost. Uczucia te mogą w efekcie prowadzić do wzmożonych kłótni, walki z rodzeństwem, rodzicami, opiekunami czy innymi dorosłymi. Mogą pojawić się poważne obawy co do swojej przyszłości w edukacji – jak wpłynie na nich zamknięcie szkół czy odwołanie ważnych egzaminów.

Zadbaj o własną kondycję psychiczną

Oprócz myślenia o dzieciach i nastolatkach pozostających pod Twoją opieką, ważne jest, abyś zadbał_a również o swoje własne zdrowie psychiczne i dobre samopoczucie. Dzieci
i młodzież uczą się od nas, reagując i naśladując to, co zaobserwują u otaczających ich dorosłych. Jeśli jako rodzic i opiekun czujesz się stabilnie, radzisz sobie w sytuacji spokojnie i pewnie, to zapewni najlepsze wsparcie dla dzieci i młodzieży. Udzielanie wsparcia innym, a zwłaszcza dzieciom, jest znacznie skuteczniejsze gdy sami dbamy o swoje zdrowie psychiczne.

Jak wspierać kondycję psychiczną najmłodszych w sytuacji pandemii?

Istnieje kilka kluczowych metod, które możesz zastosować by wesprzeć zdrowie psychiczne i dobre samopoczucie dziecka lub młodej osoby w sytuacji stresu.

Słuchaj i uznawaj ich obawy

Dzieci i młodzież reagują na stres na rozmaite sposoby.

Możesz zaobserwować objawy emocjonalne (czyli w sferze uczuć) takie jak:

• zdenerwowanie,
• zestresowanie,
• napięcie,
• niepokój,
• wściekłość
• pobudzenie,

behawioralne (czyli zmiany w zachowaniu) na przykład:

• okazywanie większego przywiązania,
• wycofanie,
• moczenie łóżka,

i/lub fizyczne (czyli objawy cielesne) np. :

• bóle brzucha,
• bóle głowy.

Zwracaj uwagę na wszelkie zmiany jakie zachodzą u Twojego dziecka. Odczuwany przez nie niepokój zmniejszy się, jeśli będzie czuło, że może zakomunikować swoje uczucia w bezpiecznym i akceptującym otoczeniu. Pamiętaj, że młodzież inaczej komunikuje się z rówieśnikami. Dzieci i nastolatki liczą na to, że jako dorosły pomożesz im zinterpretować ich uczucia, mówiąc na przykład:

“Widzę, że ostatnio jesteś milczący_a. Wydaje mi się, że obecna sytuacja powoduje u Ciebie strach i może być Ci ciężko o tym powiedzieć. Czy mogę coś dla Ciebie zrobić?”

Słuchaj uważnie, traktuj poważnie ich troski, a jeśli tego potrzebują – okaż im dodatkową miłość i uwagę.

O metodach dobrej komunikacji i technikach aktywnego słuchania pisaliśmy na naszym blogu w tym artykule:  https://psycholog-ms.pl/jak-rozmawiac-zeby-sie-dogadac-trudna-sztuka-komunikacji/

Dostarczaj jasnych i sprawdzonych informacji o sytuacji

Dzieci i młodzież potrzebują czuć, że ich rodzice i opiekunowie są w stanie zapewnić im bezpieczeństwo. Jednym z najlepszych sposobów aby to osiągnąć, jest otwarte mówienie o tym co się dzieje i udzielanie uczciwych odpowiedzi na pytania. Używaj słów które będą dla nich zrozumiałe.

Wyjaśnij dzieciom, co mogą robić we własnym zakresie, aby zapewnić bezpieczeństwo sobie i bliskim. Opisz wszelkie działania, które mogą podejmować- częste mycie rąk czy zasłanianie ust i nosa. W ten sposób, dziecko nie będzie czuło się aż tak bezradne.

Ważne! Upewnij się, że korzystasz z wiarygodnych źródeł – w dobie internetu krąży ogromna ilość nieprawdziwych informacji, które mogą potęgować Twój stres i Twojej rodziny. Nie zawsze będziesz w stanie udzielić odpowiedzi na wszystkie zadane pytania czy odnieść się do wszystkich obaw. W takich sytuacjach skup się na słuchaniu i dostrzeganiu ich uczuć, tak aby poczuły że są wspierane.

Bądź świadomy_a własnych reakcji

Pamiętaj, że dzieci i młodzież często przyjmują emocjonalne reakcje od ważnych dla siebie dorosłych. To jak zareagujesz na obecną sytuację będzie również przeżywane przez Twoje dzieci. Staraj się unikać impulsywnych wybuchów i paniki, zachować spokój, mówić do dzieci życzliwie
i szczerze odpowiadać na wszelkie pytania. W niektórych sytuacjach pewnie poczujesz, że brakuje Ci siły na życzliwość czy spokój. W takich momentach dobrze jest powiedzieć dziecku:

“Potrzebuję chwili aby pozbierać myśli. Pójdę teraz chwilę posiedzieć sam_a, a gdy wrócę – spokojnie porozmawiamy”.

Pamiętajmy – jesteśmy dorośli, ale nie niezniszczalni i sami też potrzebujemy wsparcia czy chwili wytchnienia.

Dbajcie o regularne kontaktowanie się z bliskimi

Jeśli znajdziecie się w sytuacji, w której Ty, Twoje dzieci czy bliscy zostaniecie od siebie odizolowani lub będziecie przebywać w innych miejscach niż zwykle, zadbajcie o regularny kontakt telefoniczny czy wideokonferencje. Wyjaśnij dzieciom dlaczego tak wygląda sytuacja i jakie działania musicie podjąć. Kontakty emocjonalne, nawet te na odległość, pielęgnują więzi, przeciwdziałają poczuciu osamotnienia, a tym samym – obniżają poziom lęku.

Tak samo zachęcaj dzieci do bezpiecznych sposobów łączenia się z ich przyjaciółmi. Gdy nie mogą spotkać się osobiście, zaproponuj połączenia online czy telefonowanie.

Pamiętaj o zasadach zachowania bezpieczeństwa w internecie!

Stwórzcie nową rutynę

Życie każdego z nas ulega znaczącym zmianom. Rutyna daje dzieciom i nastolatkom poczucie bezpieczeństwa, szczególnie w obecnej sytuacji dużej niepewności.

Opracujcie nową, codzienną rutynę, zwłaszcza jeśli dzieci nie chodzą do szkoły:

• zaplanujcie jak będzie wyglądał Wasz dzień lub tydzień; uwzględnijcie czas na naukę, zabawę i relaks,
• dbajcie o równowagę między byciem online i offline,
• zbierzcie pomysły na aktywności, które możecie wykonywać w domu, jeśli zajdzie potrzeba aby walczyć z nudą,
• zaplanujcie aktywność fizyczną; dla dzieci i młodzieży powinno to być około 60 minut dziennie. Jest to znacznie trudniejsze, gdy spędzacie czas w domu. Zaplanujcie aktywność na powietrzu, jeśli możecie to zrobić w bezpieczny sposób, ale nie zapominajcie o grach i zabawach domowych,
• dbajcie o regularny odpoczynek; sen jest niezwykle istotny dla zachowania zdrowia psychicznego i fizycznego. Staraj się przestrzegać dobrych zwyczajów przed snem, takich jak przerwa od ekranów, codzienna kąpiel, zadbanie o 8 godzin snu w regularnych porach,
• dbajcie o świeżą i zdrową dietę. Kuszące może okazać się dawanie dzieciom (i sobie :)) słodkich i słonych smakołyków. Przy ograniczonej aktywności fizycznej jest to jednak szkodliwe dla zdrowia,
• ograniczaj kontakt młodych z mediami i unikajcie nadmiernego “wystawiania się” na temat pandemii. Podobnie jak my, dorośli, dzieci i młodzież stają się bardziej zestresowane, jeśli wielokrotne przyjmują relacje o pandemii COVID-19. Całkowite ograniczenie wiadomości nie jest dobrym rozwiązaniem, ponieważ dzieci odnajdą informacje z innych źródeł – takich jak internet lub znajomi. Unikajcie panicznego wyłączania telewizora lub zamykania stron internetowych, gdy do pokoju wejdzie dziecko czy nastolatek. Wzbudzi to w nim jedynie zainteresowanie aby dowiedzieć się, co się dzieje, a ich wyobraźnia, często katastroficzna, może przejąć kontrolę. Zamiast tego ustalcie czas oglądania wiadomości przez Ciebie i Twoją rodzinę. Rozmawiajcie z dziećmi o tym co usłyszały od znajomych i czego dowiedziały się z social mediów.

Doświadczenie żalu lub żałoby spowodowanej epidemią

Choroba i śmierć bliskiej osoby jest niezwykle trudnym i wymagającym doświadczeniem. Dzieci i młodzież mogą nie być w stanie pożegnać się w taki sposób, w jaki by chcieli, szczególnie jeśli kontakt z przyjaciółmi i bliskimi jest utrudniony.

Żałoba wpływa na dzieci i młodzież na różne sposoby w zależności od ich wieku i w jakim stopniu rozumieją zmiany, które oznacza dla ich codziennego życia śmierć kogoś bliskiego. Będą pojawiały się fale potężnych emocji takich jak smutek, poczucie winy, szok i złość, a których wyrażenie może okazać się bardzo trudne. Ich zachowanie może się zmieniać, często pojawia się na przykład ogromne zmartwienie o innych ludzi.

Wspieranie dziecka, kiedy sam_a doświadczasz straty może okazać się bardzo trudne. Jeśli znajdziecie się w sytuacji straty bliskiej sobie osoby, przede wszystkim pamiętaj
o uważnym słuchaniu dziecka, uczciwym odpowiadaniu na pytania, ale w sposób dostosowany do jego_jej wieku. Dbajcie o rutynę tam, gdzie to możliwe, a przede wszystkim okazujcie sobie dużo miłości i wsparcia.