Stres, nieszczęśliwe wypadki czy urazy są nieodłączną częścią życia człowieka. Mogą pojawić się w najmniej oczekiwanych momentach, albo zakradać się do naszych głów niepostrzeżenie -niczym drapieżnik czyhający na ofiarę. Takim często ignorowanym drapieżnikiem jest trauma i związane z nią objawy, które mogą wpływać na nasze funkcjonowanie bardziej iż byśmy się tego spodziewali. O tym czym jest trauma i jak ją przepracować będzie ten artykuł.

Słowo „trauma” coraz częściej zaznacza swoją obecność we współczulnym dialogu publicznym. Używają go już nie tylko specjaliści i badacze w dziedzinie traumatologii, ale przede wszystkim osoby, które starają się opisać ich rzeczywistość. Zniesienie tabu, jakim były rozmowy o wydarzeniach traumatycznych, przyniosło swobodę w używaniu określenia „trauma”. Samo określenie jest jednak używane w różnych kontekstach i niekiedy może rozmijać się z jego oryginalnym znaczeniem.

Czym właściwie jest trauma? Jakie są objawy traumy? Od czego rozpocząć rozpoznanie a następnie leczenie traumy? Czy trauma może być wynikiem zaburzeń psychicznych, czy tylko urazów psychicznych? Czy śmierć bliskiej osoby możemy zaliczyć do wydarzeń traumatycznych? Czy trauma z dzieciństwa wpływa na nas bardziej niż ta przeżyta w dorosłym życiu? Na te i inne pytania dotyczące leczenia traumy znajdziecie odpowiedź w poniższym artykule.

Zespół stresu pourazowego – od weteranów wojny do ofiar przemocy seksualnej

Zanim omówimy objawy i leczenie traumy, warto wyjaśnić, czym trauma właściwie jest. Jak zostało wspomniane, słowo „trauma” jest obecnie często wykorzystywane w różnych kontekstach. W rozumieniu psychologicznym traumą określamy zdarzenia, które wywołały w ich uczestniku silny uraz psychiczny. Uraz psychiczny może zostać nabyty praktycznie na każdym etapie życia, a jego źródła są bardzo zróżnicowane. Trauma z dzieciństwa może mieć równie negatywny wpływ na nasze funkcjonowanie, jak przeżycie traumy w dorosłym życiu. Stres traumatyczny może być wywołany zarówno przez sytuacje zagrażające życiu bądź zdrowiu, jak i konflikty czy kryzysy w życiu prywatnym.

Najprościej ujmując: doświadczanie traumy związane jest z sytuacjami, w których zachwiane zostało nasze poczucie bezpieczeństwa. Najczęściej kojarzonymi z traumą wydarzeniami są te związane z przemocą seksualną lub konfliktami zbrojnymi. Trauma wojenna była jedną z pierwszych przypadków, przez które rozpoczęto badania nad traumatycznymi urazami psychicznymi. Wiele osób nie zdaje sobie sprawy z tego, że prawdopodobieństwo zetknięcia się z traumatycznym zdarzeniem jest bardziej powszechne niż byśmy tego chcieli.

W psychologii za sytuację traumatyczną uznać można sytuacje, których nierzadko możemy doświadczyć w życiu dorosłym. Uraz psychiczny może spowodować bycie ofiarą napadu, uczestniczenie w wypadku komunikacyjnym czy przejście przez stresujący i bolesny poród. Z tego względu nie tylko żołnierze czy pracownicy służb ratunkowych narażeni są na wpływ traumy, ale każdy z nas. Podatność na stresor traumatyczny jest różna w przypadku każdego z nas – nie każdy wypadek komunikacyjny zakończy się nabawieniem się PTSD, ale jest to możliwe.

Przeżycie traumy nie musi, ale może prowadzić do rozwinięcia się tzw. Zespołu Stresu Pourazowego. Zespół Stresu Pourazowego znany szerzej, jako PTSD (z ang. Post Traumatic Stress Disorder) jest zaburzeniem, które zaburza funkcjonowanie człowieka. Może wystąpić po doświadczeniu związanym z zagrożeniem życia lub poważnymi urazami. W celach diagnostycznych zaburzeniu przypisano następujące grupy objawów:

• Branie udziału w traumatycznych wydarzeniach realnego zagrożenia (zazwyczaj związanych ze śmiercią lub poważnym uszkodzeniem ciała, których występował lęk i bezsilność)
• Przezywanie na nowo owego wydarzenia (odtwarzanie w myślach traumatycznych wydarzeń, odczuwanie negatywnych emocji, nawracające koszmary)
• Unikanie rzeczy kojarzonych z wydarzeniem (chodzi tu zarówno o wycofanie emocjonalne, jak i o zaniki pamięci, czy nieświadome unikanie miejsc związanych z traumą, niemożność powrotu do prawidłowego życia własnego „tu i teraz”)

Prócz tego Zespół Stresu Pourazowego związany jest z wieloma objawami, które z pozoru mogą wydawać się niezwiązane z przeżytym urazem psychicznym. Niezależnie czy nęka nas trauma z dzieciństwa czy trauma wojenna, każda z tych osób przedstawiać będzie podobne objawy.

Objawy traumy

Zaburzenie stresowe pourazowe może manifestować swoją obecność poprzez różnorodne objawy: zarówno psychiczne jak i fizyczne. Pierwszym objawem (podobnie jak w przypadku większości zaburzeń) jest zaburzenie codziennego funkcjonowania człowieka i długotrwale utrzymujący się stan lęku i pobudzenia. Zależy również od indywidualnych predyspozycji osoby z PTSD.

Objawy typowe dla PTSD są często ignorowane przez osoby dotknięte tym zaburzeniem. Problemy związane z koncentracją uwagi czy natrętne myśli często przypisujemy stresem związanym z codziennymi bolączkami. Z kolei drżenie kończyn, bóle głowy czy brzucha przypisujemy chorobom fizjologicznym. Tymczasem są to objawy typowe dla osoby, która przeżyła traumę.

Traumatyczne zdarzenia powodują objawy, które podzielić możemy na dwie grupy. Pierwszą z nich są objawy somatyczne, czyli takie, których źródło znajduje się w ludzkiej psychice, ale które manifestują się w postaci problemów fizjologicznych. Przeżytej traumie towarzyszyć mogą dolegliwości psychosomatyczne w postaci:

• przyspieszony oddech
• koszmary senne
• drżenie kończyn
• bóle głowy
• bóle brzucha
• zaburzenia pracy jelit (biegunki, zaparcia)
• pocenie się
• powtarzanie określonych gestów

Prócz tego codzienne funkcjonowanie osób z PTSD zaburzone jest przez objawy psychiczne. Stres traumatyczny może wywołać objawy takie jak:

• nieuzasadnione lęki lub strach przed nieokreślonym
• zaburzenia lękowe
• obniżony nastrój
• poczucie winy
• stany depresyjne
• koszmary senne
• natrętne myśli
• myśli samobójcze
• próby samobójcze

Codzienne funkcjonowanie człowieka z występującymi objawami może być nie tylko utrudnione, ale trwale wpłynąć, na jakość życia i stanowić zagrożenie życia dla osoby z urazem psychicznym. Z tego powodu przepracowanie traumy jest kluczowe dla osób doświadczających objawów traumy.

Problemy i zaburzenia psychiczne współwystępujące z PTSD

PTSD jest samodzielną jednostką chorobową w psychologii. Jednak wiele innych zaburzeń i problemów psychicznych może przypominać zespół stresu pourazowego. Nie wyklucza to jednak współwystępowania innych zaburzeń psychicznych.

Wiele objawów depresji może przypominać objawami zespół stresu pourazowego i odwrotnie. Depresja, podobnie jak PTSD, może objawiać się natrętnymi myślami, obniżonym nastrojem, odczuwaniem nasilonych negatywnych emocji, a w ekstremalnych przypadkach również podjęciem próby samobójczej. Jak wynika z badań w około 50 procentach przypadków PTSD współwystępuje z depresją.

Podobnie jest z nadużywaniem substancji psychoaktywnych takich jak alkohol czy narkotyki. Znacząca ilość takich sytuacji związana jest z trudnościami w codziennym funkcjonowaniu. Somatyczne i fizjologiczne objawy PTSD są często „przykrywane” substancjami pomagającymi zapomnieć o traumatycznych przeżyciach. Nasza umiejętność radzenia sobie ze stresem jest wtedy zachwiana. Korzystanie z substancji psychoaktywnych w przypadku długotrwale utrzymujących się objawów traumatycznych często prowadzi do uzależnienia. W wyniku tego cierpi nie tylko nasza psychika, ale również nasze zdrowie fizyczne.

Inne zaburzenia psychiczne występujące w parze z zaburzaniem stresowym pourazowym są zaburzenia lekowe. Bardzo często są one wynikiem jednego z objawów traumy, czyli poczuciu lęku i bezradności. Zaburzenia lękowe dzielą z PTSD wiele objawów – od poczucia nadmiernego lęku i niepokoju, poprzez kłopoty z koncentracją na objawach fizjologicznych kończąc. W przypadku zaburzeń lękowych mogą wystąpić niekontrolowane napady kołatania serca, trudności z oddychaniem a niekiedy i ataki paniki. 

Zaburzeń psychicznych mogących współwystępować z PTSD jest wiele, ale w każdym przypadku jedynym rozwiązaniem jest odbycie terapii.

Leczenie traumy

Trauma i jej następstwa obserwowane były przez ludzi już od czasów antycznych, a dowodów dostarczają nam opisy literatury na przestrzeni wieków. Jednak dopiero I i II Wojna Światowa podniosła zainteresowanie tanem żołnierzy, którzy nawet po bezpiecznym powrocie do swoich domów przejawiali niepokojące objawy, które obecnie nazwalibyśmy objawami Zespołu Stresu Pourazowego.

Badania, które zapoczątkowały leczenie traumy rozpoczęły się jeszcze później, bo dopiero w 1980 roku. Najpowszechniejsze rodzaje traumy kojarzone były przede wszystkim z konfliktami zbrojnymi i przemocą seksualną. W związku z tym, pierwsze badania sposobami leczenia traumy poprzedziły badania nad przeżyciami żołnierzy doświadczonych podczas wojny w Wietnamie, osób pochodzenia żydowskiego ocalałych z Holokaustu, a także ofiar przestępstw seksualnych.  Jak w przypadku wielu zaburzeń psychicznych najlepszym rozwiązaniem dla problemu osób z PTSD okazała się terapia.

Terapia jest procesem, w którym terapeuta nawiązuje z klientem specjalną więź. W leczeniu traumy bardzo ważny jest odpowiedni dobór terapeuty. Jeśli pomiędzy osobą z PTSD a jego terapeutą nie wywiąże się relacja oparta na zaufaniu i swobodzie wyrażania myśli, to proces może nie przynieść oczekiwanych efektów. Niezdolność nazwania tego, co się nam przytrafiło, jest dobrze opisaną i rozpoznaną cechą traumy. Podczas traumatyzującego wydarzenia nasza świadomość staje się rozproszona – następuje rozproszenie i dezorganizacja myśli, a to sprawia, że nie daje się później połączyć wspomnień z tym, co naprawdę się stało. Fragmenty wspomnień zapisane w obrazach, odczuciach ciała i słowach, zostają przeniesione do podświadomości i uaktywniają się pod wpływem czegokolwiek, co w jakiś sposób przypomina traumatyzujące wydarzenie.

Próby nawiązania kontaktu ze wspomnianiami traumatycznego zdarzenia nigdy nie są łatwe. Z tego powodu charakter relacji pomiędzy osobą z Zespołem Stresu Pourazowego jest kluczowy dla osiągnięcia sukcesu w terapii – bez więzi polegającej na zaufaniu osoba dotknięta Zespołem Stresu Pourazowego nie jest w stanie dotrzeć do traumatycznych wspomnień.

Jak przepracować traumę?

Doświadczenia nabyte w wyniku przeżycia traumy są bardzo często trudne do wyrażenia. Osoba cierpiąca na PTSD ma zwykle trudności ze znalezieniem słów mogących opisać jej traumatyczne przeżycia. Dzieje się, ponieważ trauma wpływa na naszą zdolność przypominania sobie wydarzeń traumatycznych. Osoba, która przeżyła traumę w większości przypadków uruchamia mechanizmy obronne, które odcinają ją od bolesnych wspomnień. Mimo tego zabiegu pozostają one zapisane w naszej pamięci i odzywają się dopiero pod wpływem bodźców wyzwalających (widoku przedmiotów, miejsc lub osób związanych z traumatycznym wydarzeniem).

Osoba dotknięta PTSD stara się nieświadomie odciąć od bolesnych wspomnień i reaguje najczęściej dopiero w wyniku zetknięcia się ze wspomnianym bodźcem wyzwalającym, z którym wiąże się intensywność objawów traumy. Z tego powodu jedynym skutecznym sposobem na uporanie się z traumą jest terapia.

Psychoterapia jest podstawowym działaniem, które powinno zostać podjęte w procesie leczenia traumy. W niektórych przypadkach (w zależności od intensywności odczuwanych objawów i zdolności do codziennego funkcjonowania) proces terapeutyczny może zostać uzupełniony przyjmowaniem leków psychotropowych, ale nie powinny one stanowić zamiennika dla terapii psychologicznej.

Bardzo ważnym czynnikiem jest również wsparcie bliskich, ponieważ doświadczenie traumy i stres traumatyczny często wzmaga się, kiedy brakuje nam zaufania do swoich bliskich. Jest to szczególnie częsty przypadek w sytuacjach, których pojawiła się przemoc seksualna lub trauma z dzieciństwa. Brak reakcji ze strony najbliższego otoczenia może wpływać na zamknięcie się w swoich emocjach. Ważne jest sumienne uczęszczanie na terapię – niekiedy może nam się wydawać, że PTSD jest już w „fazie remisji”, ale opinię o tym powinien wyrazić terapeuta.

Jeśli czujecie, że objawy lub wydarzenia opisane w tym artykule brzmią znajomo, lub jeśli w jakikolwiek sposób odczuwacie, że jakość waszego codziennego życia nie jest wystarczająco dobra, to dobrym rozwiązaniem będzie zwrócenie się po pomoc terapeutyczną. Psycholog to osoba wyszkolona specjalnie w celu pomocy osobom, które odczuwają, że ich życie nie zmierza w pożądanym kierunku. Terapia może w znaczący sposób poprawić, jakość życia i pomóc zniwelować stres traumatyczny.