Rozwód dotyczy nie tylko dwojga partnerów ale także, jeśli je posiadają – ich dzieci. Rozpad małżeństwa nie oznacza rozpadu rodziny, choć bez wątpienia diametralnie zmienia jej funkcjonowanie. Rozwód rodziców jest dla dziecka jednym z największych kryzysów życiowych, niosącym ze sobą zapowiedź zmiany. O wielkości tej zmiany decydują partnerzy dokonujący rozwodu, jednak dla dziecka, zawsze jest to zdarzenie, w którym musi zmierzyć się z rozłąką, destrukcją, a czasem odrzuceniem. Na to, jak dziecko przeżyje rozwód, wpływ mają jego cechy osobowościowe, wiek i poziom rozwoju, ale kluczowe są sposoby i strategie radzenia sobie rodziców.

Rozwód – rozpad małżeństwa, zmiana dla rodziny

Rozwód z punktu widzenia osoby dorosłej, jest przełomem w życiu mężczyzny i kobiety. W niektórych sytuacjach jest ogromną możliwością rozwojową i czymś, co prowadzić może do zmiany na lepsze. Rozstanie małżonków zmienia ich sytuację emocjonalną, ekonomiczną i społeczną. Rozwód jest rozwiązaniem umowy i wynikającej z niej relacji, która ich łączyła, ale co istotne – nie jest rozwiązaniem rodziny – ta bowiem nadal istnieje. Rozwód nie usuwa spokrewnienia i relacji rodzinnych, jednak znacząco wpływa na ich funkcjonowanie i przeżywanie. Wywołuje całą serię przemian w życiu uczestniczących w nim osób i powoduje przejście życia rodzinnego w zupełnie inną formę. Musi nastąpić ponowne ułożenie kontaktów zarówno między samymi rodzicami ale także dziećmi, które często jest zadaniem skomplikowanym, trudnym logistycznie, materialnie i emocjonalnie. Temat rozwodu na naszym blogu został już pokrótce poruszony tu https://psycholog-ms.pl/rozwod-oczami-dziecka/, jednak warto zgłębić temat, abyśmy wiedzieli, jak dzieci przeżywają rozwód, ze względu na różne czynniki.

Zmiany w rodzinie

Z perspektywy rodziny jako systemu czyli pewnej całości, zmienia się jej budowa, struktura i funkcja. Życie wszystkich członków rodziny pod jednym dachem musi zostać zastąpione życiem oddzielnym. Zmiana ta dla nas, dorosłych, może być powrotem do znanego już stanu przedmałżeńskiego, gdy byliśmy tzw. „singlami”. Dla dziecka jednak, rozwód zwykle jest przeformułowaniem całej i jedynej znanej otaczającej je rzeczywistości. Rodzina, która powinna być gwarantem bezpieczeństwa nagle ulega rozpadowi, a to może znacząco wpłynąć na postrzeganie świata przez dzieci. Rozwód dla dziecka może wiązać się z ogromnym niezrozumieniem, strachem i tęsknotą.

Osobno, ale blisko

Należy pamiętać, że po rozwodzie nadal oboje rodzice wywierają wpływ na dzieci. W tym kontekście, odnosi się to na przykład do sposobów i zdolności radzenia sobie z kryzysami. To od nas, dorosłych, dziecko uczy się przechodzenia przez konflikty, sposobu komunikacji w czasie ich trwania oraz rozładowywania napięcia. Jeśli nasz dorosły konflikt będzie pełen agresji, przemocy, kłótni i napięcia – dziecko to odczuje i nauczy się tego – to oznacza, że będzie reagowało podobnie, mierząc się z własnymi trudnościami.

To jak dziecko przeżyje rozwód, zależy od jego poziomu rozwojowego. Inaczej będzie reagował maluch w wieku przedszkolnym od dziecka uczęszczającego do szkoły podstawowej, którego zachowanie nie będzie jednak tożsame z reakcją licealisty. Tym co jednak względnie wspólne u dzieci w każdym wieku, jest zestaw posiadanych i przeżywanych emocji oraz związanych z nimi uczuć. U dzieci pojawić się może całe spektrum emocji, od strachu przez złość, smutek, tęsknotę, a czasami nawet ulgę.

Jak dziecko przeżywa rozwód?

Niemowlęta i dzieci we wczesnym wieku przedszkolnym – od urodzenia do około 3 roku życia.

U dzieci najmłodszych i zupełnie zależnych od rodziców, charakterystyczna jest bardzo ścisła i silna relacja z mamą. To, jak w sytuacji rozwodu zachowuje się i reaguje, ma bezpośredni wpływ na zachowania i przeżycia dziecka. Ekspresja emocjonalna, reakcje na otoczenie, w tym także reakcje na samo na dziecko, to czynniki kształtujące jego przeżycia, a które w tym okresie potrzebuje wzmożonej uwagi i troski opiekuna.

Reakcja regresywna – niemowlę w ciele kilkulatka

Gdy rodzice separują się od siebie lub decydują się na rozejście, u kilkuletniego malucha może pojawić się tak zwana regresja, czyli pojawienie się zachowań charakterystycznych dla wcześniejszych etapów rozwojowych. Dziecko może zacząć nagle domagać się karmienia butelką czy nawet piersią, używania smoczka. Zdarza się, że maluch staje się mniej ruchliwy i aktywny, mniej mówi lub używa takiego języka, jak dzieci młodsze. Czasem pojawiają się też trudności w prawidłowym korzystaniu z toalety. Gdy dziecko doświadcza braku znanej mu dotychczas stabilności i bezpieczeństwa, może pojawić się potrzeba ciągłego kontaktu z rodzicem, czyli reagowanie płaczem i krzykiem w sytuacjach oddalenia lub nieobecności oraz częste próby zwrócenia na siebie uwagi. Zachowania regresywne dzieci są zwykle tak silne, jak intensywne są reakcje rodzica na zaistniałą sytuację. Im silniejsze rozdrażnienie, napięcie psychiczne, niepokój i zdenerwowanie opiekunów, tym intensywniejsze będą reakcje dziecka, wymagające od rodziców wzmożonej opieki nad maluchem.

Dzieci w wieku przedszkolnym od ok. 3 do 5 lat

Dzieci w tym wieku postrzegają świat bardzo egocentrycznie czyli czują się tak, jakby były dla siebie i innych “centrum świata”. W tym okresie rozwojowym, przeżywają zwykle swoich rodziców jako dobrych, a nawet najlepszych na świecie (bo przecież samo dziecko w swoim przeżywaniu jest najważniejsze). W tym wieku, sposób w jaki dziecko wyobraża sobie obraz rodzica (także tego nieobecnego) i jakie ma wobec niego życzenia, jest dla dziecka równoznaczne z realnością.

“Wierzę, że wrócisz!”

W sytuacji rozwodu w rodzinie, w której żyje przedszkolak, gdy jedno z rodziców odchodzi lub jest przez większość czasu nieobecne, maluch zwykle zakłada i wierzy, że ta nieobecność jest chwilowa. W myśleniu egocentrycznym dziecka, panuje bowiem przekonanie, że rodzic nie opuściłby tak ważnego elementu świata, jakim jest samo dziecko i na pewno niebawem wróci na stałe.

Reakcje lękowe u dzieci

Dzieci w wieku przedszkolnym przeżywają i okazują swoje emocje na rozmaite sposoby, mogące towarzyszyć sytuacji rozwodowej. Konfrontacja z taką rzeczywistością, która nie odpowiada dziecięcym wyobrażeniom ani życzeniom, prowadzi do uaktywnienia i tworzenia się nowych obaw i lęków. Te istniejące aktywują się, pobudzają wyobraźnię dziecka i wpływają na przeżywanie trudnej rzeczywistości. Trudne emocje mogą zatem przybrać postać nerwowych nawyków takich jak:

• kręcenie włosów,
• skręcanie i szarpanie ubrania,
• pochrząkiwanie,
• ssanie palca,
• obgryzanie paznokci.

Napięcie może też objawiać się:

• trudnościami w zasypianiu,
• zmianami apetytu,
• zmianami w aktywności,
• nadmiernym uzależnieniem od jednego z rodziców,
• huśtawką emocjonalną,
• atakami złości i agresji wyrażonej fizycznie i werbalnie, skierowanymi często do rodzeństwa lub do tego z rodziców, który jest bardziej dostępny/pobłażliwy.

Powyższym zachowaniom towarzyszy często smutek, obniżony nastrój, płaczliwość, wycofanie się z kontaktów z rówieśnikami, bierność, apatia, utrata aktywności.

Dzieci w młodszym wieku szkolnym, około 6 – 9 lat

W tym wieku, dzieci są już bardziej narażone na pojawienie się zaburzeń w rozwoju osobowości, niż w wieku przedszkolnym. W tym wczesnoszkolnym okresie często się zdarza, że dziecko wypiera lub zaprzecza rozwodowi rodziców. Powszechnie obserwowane jest także obniżone poczucie wartości, wynikające z poczucia posiadania tylko jednego rodzica.

Reakcje na nieobecnego rodzica

Reakcja na rodzica “odchodzącego” od rodziny, może przybrać postać zarówno postawy pozytywnej jak i negatywnej. Dziecko może zacząć waloryzować nieobecnego rodzica, podkreślać jego dobre cechy. Zdarza się, że ma to charakter wyraźnie życzeniowy, ale może wynikać z istnienia pozytywnych i głębokich więzi emocjonalnych.

Dziecko może też reagować negatywnie – przyjąć wobec rodzica postawę niechętną, wrogą

i pełną lęku. Taka sytuacja często bywa efektem naśladowania i identyfikowania się z negatywną postawą drugiego rodzica, który pozostał z dziećmi. Dzieci mogą stworzyć obraz nieobecnego opiekuna jako osoby, która szczególnie skrzywdziła rodzinę poprzez opuszczenie, bez względu na przyczynę odejścia.

Zdarza się, że pojawiają się trudności w nawiązywaniu dobrych kontaktów z osobami płci tej samej, co rodzic “odchodzący”. U wielu dzieci pojawia się także postawa wrogości wobec rodzica, z którym dziecko pozostaje i sympatii dla tego, który odszedł. Pozostający z dzieckiem rodzic borykać się może z buntem, agresją i wrogością, bywa że jest obarczany winą za odejście tego drugiego. Reakcją na duże zmiany rodzinne, u dzieci w tym wieku, są często:

• obniżony nastrój,
• komunikowanie silnego smutku,
• poczucie odrzucenia i samotności,
• niewiara w odwracalność dramatycznej sytuacji,
• bierność,
• myślenie negatywne o sobie,
• utrata poczucia własnej wartości,
• złość i agresja,
• drażliwość,
• zamykanie się w sobie,
• brak współpracy z innymi.

Agresja i złość

Zdarza się, że dzieci reagują dość paradoksalnie – prezentują agresję do rodzica, który pozostał z dzieckiem, a jednocześnie mają ogromne poczucie winy z powodu takich uczuć. Może pojawić się wtedy niepokój i rozdrażnienie, a w skrajnych sytuacjach mogą pojawić się trudności rozwojowe, zanik uzdolnień i brak sukcesów szkolnych. Warto pamiętać, że obawy dziecka w dużym stopniu są odzwierciedleniem jego wyobraźni. W sytuacji rozwodu dziecko przeżywa utratę rodzica i może czuć się porzucone i opuszczone nie przez jednego, ale nawet przez obojga.

Późniejszy okres szkolny, 9-12 lat

Dzieci w tym wieku znacznie boleśniej przeżywają rozwód rodziców. Dzieje się tak dlatego, że mają są bardziej świadome zaistniałej sytuacji rozbicia rodziny i utraty któregoś z rodziców, a to oznacza mniejszą zdolność do zaprzeczania istniejącej sytuacji. Kolejną trudnością może okazać się zdolność do zrozumienia sytuacji rozwodowej z jednoczesnym przeżywaniem znaczących konfliktów wewnętrznych.

Konflikty wewnętrzne u dzieci

Konflikty wewnętrzne to jednoczesne i sprzeczne emocjonalne reakcje na rozbieżności, jakie pojawiają się w przeżywaniu sytuacji. Dziecko może zatem odczuwać konflikt wynikający z jednoczesnego odczuwania złości, a nawet postawy agresji wobec rodziców lub jednego z nich, z jednoczesnym silnym przywiązaniem i miłością. Kolejną bardzo trudną i często niedocenianą kwestią jest lojalność dziecka wobec rodziców. Dziecko może czuć się w obowiązku zachowania lojalności wobec któregoś z rodziców, z jednoczesną potrzebą utrzymania bliskiej więzi z każdym z nich. Dzieci w wieku szkolnym, mając już częściowo rozwiniętą osobowość, zaczynają uciekać w mechanizmy obronne. Takimi strategiami są na przykład:

• marzycielstwo,
• poszukiwanie wsparcia w grupach rówieśniczych,
• poszukiwanie zaspokajania własnych potrzeb poza rodziną,
• czasem nawet ucieczki z domu.
  Mechanizmy obronne służą obniżeniu poczucia zagrożenia i lęku, ale nie rozwiązują sytuacji problemowej.

Wciąganie dziecka w konflikt

Niestety, częste ale jednocześnie bardzo szkodliwe jest włączanie dziecka w istniejący między rodzicami konflikt i poszukiwanie w nim sojusznika. To właśnie takie sytuacje powodują powstawanie ogromnych konfliktów wewnętrznych związanych z lojalnością. Dzieci reagują wtedy zwykle smutkiem, drażliwością, płaczliwością, niskim poczuciem wartości. Utrudniony jest też proces kształtowania systemu wartości, nawiązywanie trwałych i pozytywnych kontaktów z rówieśnikami i często pojawiają się trudności szkolne.

Młodzież – 13-17 lat

Młodzież przeżywa rozwód swoich rodziców nie mniej boleśnie niż młodsze dzieci. Jednak wyższy poziom dojrzałości osobowości i sfery umysłowej, umożliwia bardziej realistyczna ocenę konfliktu i sytuacji. To pozwala, a przynajmniej ułatwia, na utrzymanie dystansu wobec rodziców i ich problemów. Radzeniu sobie sprzyja między innymi zaangażowanie dorastających w zdarzenia, które dzieją się poza ich środowiskiem rodzinnym, czyli udział w życiu społecznym, szkolnym, nawiązywanie przyjaźni.

Radzenie sobie poza domem

Gdy jednak młody człowiek, ze względu na obecny konflikt, nie znajduje oparcia we własnej rodzinie, może zacząć szukać tego wsparcia na zewnątrz. Takie strategie radzenia sobie mogą prowadzić do zarówno pozytywnych jak i negatywnych skutków. Na przykład, adolescent doświadczający rozwodu może szybciej się usamodzielnić – dążą oni bowiem często do niezależności emocjonalnej, a nawet materialnej. Poszukiwanie wsparcia i autorytetów poza domem rodzinnym czasem związane jest z pociągiem do ryzyka – przestępczości (gangi młodzieżowe), przedwczesną inicjacją seksualną, czy używaniem substancji psychoaktywnych.

Spora grupa młodzieży z rodzin rozwodzących się, wyraża brak zaufania do związków małżeńskich, rodzina przestaje być dla nich miejscem dającym poczucie bezpieczeństwa i możliwości rozwoju osobistego. Pojawia się brak wiary w możliwość budowania trwałych więzi opartych na wzajemnej miłości, zaufaniu i szacunku.

Wsparcie dziecka w sytuacji rozwodu

Dzieci przedszkolne, szkolne i młodzież – każda grupa wiekowa jest obecna w gabinetach psychologicznych. Tym, co zwykle jest najtrudniejszym aspektem rozwodu, to walka rodziców o dziecko lub angażowanie go w konflikt.

Takie działania niosą za sobą całą gamę konsekwencji – lęk i strach przed odrzuceniem, nieujawnianie swoich prawdziwych uczuć czy trudność z wyrażaniem miłości wobec któregoś z rodziców z powodu obawy przed karą moralną, psychiczną lub fizyczną tego drugiego. Rozpad rodziny poprzez rozwód jest dla wielu osób najbardziej bolesnym doświadczeniem życiowym. Pojawiający się kryzys wymaga wielostronnego wsparcia zarówno dla małżonków jak i ich dzieci.

Rozwodzimy się – jak pomóc naszemu dziecku?

1. Zadbajcie o to by w waszym dziecku trwało poczucie, że nadal jest dla Was najważniejsze, bez względu na Waszą relację partnerską i konflikty. Dziecko musi mieć poczucie, że nadal ma oboje rodziców i będzie miało nieograniczoną możliwość kontaktowania się z każdym z Was.
2. Zadbajcie o to, by Wasze problemy małżeńskie były osobną, Waszą częścią życia i nie wpływały na obowiązki i sprawy rodzicielskie – zapewnijcie o tym też dziecko.
3. Bez względu na eskalację konfliktu, jeśli nie ma ku temu bezpośrednich przeszkód, utrzymujcie w dziecku i dbajcie o pozytywny obraz drugiego rodzica. Nie deprecjonujcie przy nim_niej wzajemnie swojej wartości, bo to może wywołać konflikt związany z lojalnością.
4. W okresie separacji czy rozwodu, ważne jest przedstawiajcie dziecku zaistniałą sytuację małżeństwa i istniejącego w nim kryzysu odpowiednio do jego_jej potrzeb i wieku. Rozmawiajcie z dzieckiem po to, aby zrozumiało Waszą decyzję, ale by nie musiało obarczać siebie winą, doświadczać lęku przed odrzuceniem czy poczucia braku lojalności wobec któregoś z Was.
5. Może być tak, że Waszej rodzinie będzie potrzebna profesjonalna pomoc, aby doprowadzić do uznania i nawiązania przez Was jako rodziców konieczności dialogu i współpracy, w zakresie oddziaływań opiekuńczo-wychowawczych nad dziećmi. Wtedy warto zgłosić się na konsultację lub terapię do psychologa rodzinnego.
6. Również i Wy, indywidualnie, możliwe że będziecie potrzebować wsparcia w zmaganiu się z sytuacją rozwodową tak, aby była ona dla Was najmniej bolesna – takich działań podejmie się psychoterapeuta_ka indywidualny_a.