Lekceważenie norm społecznych i praw innych ludzi, skłonność do agresji i nawiązywanie nietrwałych relacji z innymi. Bezwzględne dążenie do celu, kłamstwa czy chłód emocjonalny to cechy osobowości antyspołecznej, często nazywanej też psychopatyczną. Choć w wielu przypadkach u osób dyssocjalnych pojawiają się problemy z prawem, wielu z nich wcale nie popełnia przestępstw. Antyspołeczne zaburzenie osobowości pojawia się u około 2-3% ludzi.

Różne oblicza osobowości psychopatycznej

Ludzie o takiej strukturze osobowości, którą określa się jako antyspołeczna, dyssocjalna, socjopatyczna, a w niektórych przypadkach – psychopatyczna, mogą bardzo się od siebie różnić. Z jednej strony popularny jest w historii i kulturze (filmach, literaturze, etc.) obraz skrajnej, krwawej i przemocowej psychopatii – człowieka impulsywnego, sadystycznego, mordercy i bezwzględnego agresora. Z drugiej strony jednak, taką samą diagnozę uzyskują osoby dystyngowane, czarujące i eleganckie, odnoszące sukcesy zawodowe i społeczne. 

Antyspołeczne zaburzenie osobowości

Osobowość człowieka, kształtuje się do okolic 20 roku życia. Przed tym momentem, możemy mówić o różnych rodzajach radzenia sobie, reagowania na kryzysy rozwojowe i trudne sytuacje. Większość dzieci i nastolatków_ek wykazuje czasem zachowania agresywne, czuje się niewinna w sytuacji obiektywnego popełnienia błędu czy w mniejszym lub większym stopniu manipuluje bliskimi. Zachowania te mogą wystąpić w nasileniu, które uznaje się za normę. Diagnozę osobowości i jej zaburzenia, rozpoczyna się i opisuje w okolicach 18 roku życia. Nie oznacza to, że wydarzenia z poprzednich lat życia dziecka nie są w takiej sytuacji przedmiotem analizy diagnostów. 

Objawy osobowości antyspołecznej 

Tym, co charakteryzuje osoby psychopatyczne to: 

• nieumiejętność  i niemożność przywiązania się do drugiego człowieka, 
• świadome manipulowanie otaczającymi ludźmi i dążenie do dominacji, 
• wysoki poziom agresji, 
• niezdolność do uczenia się na własnych doświadczeniach, 
• ciągłe poszukiwanie intensywnych wrażeń (często kosztem bezpieczeństwa innych), 
• nieumiejętność wyrażania emocji, choć w sytuacjach jawnego przeżywania są to zwykle skrajności – wściekłość albo euforia, 
• dążenie do uzyskania władzy bez względu na konsekwencje, 
• brak sumienia lub zachowania “tak jakby” go nie posiadały, 
• przechwalanie się swoimi oszustwami, podbojami, przy jednoczesnym minimalizowaniu własnej odpowiedzialności w sytuacji wyciągania konsekwencji. 

Rozpoznawanie antyspołecznego zaburzenia osobowości 

Wiele cech osobowości antyspołecznej i psychopatii wyłania się już we wczesnych okresach rozwoju człowieka. U większości dzieci, jeśli pojawiają się zachowania lub cechy antyspołeczne, zwykle wraz z upływem czasu przybierają bardziej akceptowane formy, a nawet zanikają. Dzieje się to w procesie wychowania, przy pomocy rodziców, wychowawców i wielu różnych instytucji z otoczenia dziecka (przedszkole, szkoła, organizacje, etc.). W pewnej grupie dzieci, proces rozwoju utrzymuje się jednak w kierunku antyspołecznym. 

Antyspołeczne zachowania u dzieci 

Diagnoza tego zaburzenia jest procesem niezwykle złożonym, wymagającym szerokiej współpracy psychologów, psychiatrów, pedagogów, wychowawców i rodziców. Jednoznacznej diagnozy nie można dokonać przed ukończeniem przez człowieka 18 roku życia. Jednak bardzo istotne są wtedy informacje dotyczącye zachowań sprzed 15 roku życia dziecka, z uwzględnieniem wyżej opisanych kryteriów diagnostycznych. 

Jeżeli zatem u młodego człowieka pojawiały się w przeszłości i utrzymują nadal, trudności w kontrolowaniu zachowań takich jak agresja wobec innych, oszustwa, nagminne kłamstwa, kradzieże czy nieprzestrzeganie lub poważne naruszanie norm społecznych, a zachowania te były powtarzalne – można podejrzewać osobowość antyspołeczną. Zjawiska i cechy muszą być jednak powtarzalne, a obserwowany wzór zachowań polega na nagminnym lekceważeniu i naruszaniu praw innych ludzi.

Antyspołeczne zachowania u osób dorosłych 

Psychopatyczni/socjopatyczni dorośli, bardzo często kłamią i manipulują – robią to głównie po to, by zyskać jakąś korzyść. Ważnym czynnikiem odróżniającym ich w tej kwestii od osób z zaburzeniem osobowości borderline (o tej osobowości poczytasz tu: https://psycholog-ms.pl/zaburzenie-osobowosci-borderline-objawy-przyczyny-leczenie-osobowosci-z-pogranicza/), jest pełna świadomość i celowość stosowania manipulacji czy kłamstwa. Osoby psychopatyczne wdają się w konflikty z innymi ludźmi i podejmują skrajne zachowania, nie zważając na bezpieczeństwo swoje, ale przede wszystkim – innych ludzi. Gdy osoba z antyspołecznym zaburzeniem osobowości wyrządza komuś krzywdę – nie odczuwa potrzeby zrekompensowania poniesionych strat w związku ze swoimi działaniami. Powszechnie mówi się, że osoby te “nie mają sumienia”.  Wynika to najprawdopodobniej z braku poczucia odpowiedzialności za innych ludzi, braku poczucia winy, skruchy, żalu czy przykrości. 

Jak widzi świat osoba psychopatyczna? 

Poczucie wyższości i wyjątkowości 

Wyolbrzymione poczucie własnej wartości i wysokie mniemanie o swoich zdolnościach oraz prezentowanie postawy wyższości wobec innych to charakterystyczne objawy osobowości dyssocjalnej. Osoby o antyspołecznym rysie osobowości bywają także odbierane jako charyzmatyczni i silni przywódcy. Styl ich bycia przybrać może pseudointelektualny charakter – posługują się skomplikowanymi terminami by zaprezentować siebie jako erudytów o rozległej wiedzy z różnych dziedzin życia. Poza tym, paradoksalne, często towarzyszy im miła powierzchowność i urok osobisty, co ułatwia akceptację i wywieranie pozytywnego wrażenia.

Uczucie nudy 

Osoby psychopatyczne bardzo szybko się nudzą i nie tolerują monotonii. Zapotrzebowanie na intensywne, często zmieniające się bodźce, ekscytujące zajęcia jest ich sposobem na dostarczenie sobie odpowiedniej ilości doznań. Monotonne, rutynowe zajęcia takie jak lekcje szkolne, odrabianie prac domowych czy wypełnianie codziennych obowiązków jest dla osób antyspołecznych ogromną nudą i przykrym doznaniem. W związku z tym, podejmują oni coraz to nowe aktywności, jednak szybko je kończą, tracąc nimi zainteresowanie, co jest często niezrozumiałe dla otoczenia.

Brak empatii 

Osoby antyspołeczne są chłodne emocjonalnie, brakuje im empatii, nie potrafią współczuć innym. Te cechy mogą ujawniać się już w dzieciństwie i są wtedy zwykle bardzo niepokojące dla otoczenia, ponieważ objawiają się np. maltretowaniem zwierząt czy celowym krzywdzeniem innych ludzi. W dorosłym życiu może się to przełożyć na zachowania przestępcze, w tym przemoc i krzywdzenie innych. 

Ciekawym zjawiskiem jest pasożytniczy tryb życia osób z osobowością antyspołeczną. Polega on na nieustannym żądaniu wsparcia od innych ludzi, przy jednoczesnym braku poczucia tego obowiązku wobec najbliższych. Osoby socjopatyczne nie wywiązują się z podjętych przez siebie zobowiązań, spóźnianiają się, wykonują obowiązki niedbale i zrywają zawarte umowy.

Brak kontroli nad emocjami

Gniew i agresja u osób psychopatycznych często pojawia się w sytuacjach, gdy nie są w stanie one kontrolować otoczenia czy swoich zachowań. Wybuchy emocji są na ogół silnei i krótkotrwałe. Choć w wyniku impulsywnej reakcji często krzywdzeni są inni ludzie, po fakcie osoby zaburzone wracają do takiego funkcjonowania, tak jakby nic się nie wydarzyło. Psychopatyczna osobowość u osób z wysokim poziomem inteligencji rzadziej objawia się zachowaniami agresywnymi, ponieważ takie jednostki są w stanie zaspokoić swoje oczekiwania innymi sposobami – manipulacą czy oszustwem. 

Niektóre destrukcyjne cechy tego zaburzenia osobowości (np. agresywność, drażliwość, przewlekłe napięcie nerwowe) mogą ulec złagodzeniu wraz z upływem lat. Wyciszenie takie następuje zwykle w okolicach trzydziestego – czterdziestego roku życia. 

Przyczyny powstawania psychopatii 

Osoby, u których wykształcił się psychopatyczny/antyspołeczny/socjopatyczny (nazwy te są używane zamiennie) rys osobowości, doświadczyły w dzieciństwie braku poczucia bezpieczeństwa i wszechobecnego chaosu. 

Chaos i brak stabilizacji 

Częstym zjawiskiem towarzyszącym tym jednostkom w okresie dziecięcym jest również pomieszanie surowej dyscypliny z nadmiernym rozpieszczaniem. Z wielu opisów i relacji Pacjentów wynika, że ich rodziny nie miały na nich wpływu, który byłby chroniący, oparty na miłości i trwały. Rodzice jednostek psychopatycznych są często silnie depresyjni, zamartwiający się o siebie, wybuchowi, a często także – sadystyczni. Z relacji gabinetowych, badań i obserwacji wynika, że w rodzinach psychopatycznych obecne są także uzależnienia, częste przeprowadzki czy rozpad rodziny. 

Świat niegodny zaufania 

W warunkach, które pozbawione są stabilizacji i często wzbudzają w dziecku przerażeniem, nie może wytworzyć się w nim poczucie, że otoczenie jest chroniące, a świat bezpieczny. Stąd bierze się zatem przekonanie, obecne u osób antyspołecznych o tym, że nikt ich nie kocha, a bycie silnym i potężnym, to jedyna możliwa szansa na uchronienie siebie przed zranieniem. Jednostki antyspołeczne nie doświadczyły w swoim życiu przywiązania psychicznego (do rodziców, opiekunów etc.) czy identyfikacji z ważnymi dorosłymi. Ponieważ same nie doświadczyły bycia kochanymi – nie potrafią kochać. 

Siła jako jedyna wartość 

Istnieje jeszcze jedna przyczyna powstawania charakteru psychopatycznego, a mianowicie życie w przekonaniu, że siła i jej demonstracja jest jedynym, skutecznym sposobem na poradzenie sobie. Rodzice dzieci, u których rozwinął się rys antyspołeczny, często wpadają w silny gniew, walczą z nauczycielami i wychowawcami gdy ci próbują wyciągnąć konsekwencje z nieakceptowanych zachowań młodego człowieka. W takich przypadkach, można mówić o “dziedziczeniu” psychopatii, czyli powtarzaniu przez dziecko zachowań stosowanych przez rodziców. Zachowania te, gdy są oparte na sile, dominacji, agresji i sadyzmie – prawdopodobnie zostaną powielone w dorosłym życiu jednostki.

Leczenie psychopatii i antyspołecznego zaburzenia osobowości 

W przypadku diagnozy osobowości dyssocjalnej, główną ścieżką leczenia jest psychoterapia. Leczenie osobowości psychopatycznej jest trudnym zadaniem, ponieważ zwykle osoby dotknięte tym stanem nie odczuwają potrzeby zmiany. Jedyną skuteczną i uznawaną przez nich formą oddziaływania jest kłamstwo i manipulacja, co również ma swoje odzwierciedlenie w procesie terapeutycznym – częste sabotowanie przez Pacjenta procesu terapeutycznego, brak szczerości, manipulacja. 

Tym, co zatem w leczeniu psychoterapeutycznym jest bardzo ważne i istotne, to bezwzględne przestrzeganie i egzekwowanie kontraktu terapeutycznego (płatności za sesje, obecności, punktualności etc.) oraz szczerość. Terapia będzie miała bowiem na celu umożliwienie Pacjentowi stworzenia relacji ze stałym, konsekwentnym (ale nie karzącym!!!) i nie dającym się wykorzystywać terapeutą_ką. 

Taką pomoc może zaoferować zespół specjalistów z naszej poradni Empatio: https://psycholog-ms.pl/specjalizacje/psychoterapeuta/